Səhabələr Quranın müəyyən ayə və kəlmələrinin izahına ehtiyac duyanda Həzrət Peyğəmbərimizə (s.ə.s.) müraciət edirdilər. Onlar ayələr və hadisələr arasındakı əlaqəni çox yaxşı anlayırdılar. Buna görə də səhabələrin dövründə yazılı təfsirə ehtiyac duyulmurdu. Sonrakı əsrlərdə isə izah və şərhlərə ehtiyac duyuldu. Hicri üçüncü əsrdən başlayaraq bütün ayələrin şərh və izahının verildiyi təfsirlər yazılmağa başladı. Təfsirlər – Qurandakı kəlmələrin mənalarını, ayələrin məzmunlarını, hökmlərini və hikmətlərini izah edən əsərlərdir.

Quran bütün zaman və məkanda yaşayan insanlara xitab etsə də, İlahi kəlamda insanların hər bir ehtiyacı prinsip və maddələr şəklində tək-tək yazılmayıb. Belə olan halda müxtəlif zaman və coğrafiyalarda ayələrin şərh və təfsirinə ehtiyac qaçılmazdır.

Hər kəs öz anlayışına görə ayələrdən hökm çıxarmağa çalışsa, bir çox həqiqətlər gözdən qaçar, xətalar meydana gələr. Buna görə də təfsiri dini və dünyəvi elmlərdə söz sahibi olan şəxslərin hazırlaması daha məqsədə uyğundur.

Bir dildə təfsir yazılması o dildə dini ifadə və məfhumların məna qazanması, işlək hala gəlməsi və oturaqlaşmasına yardımçı olur. Həmçinin təfsir yazılması, o dildə danışan insanların ilahi bəyanlardan qəsd olunan mənaları öz dilində açıq və səlis başa düşməsinə köməklik edir.

Təkcə bir və ya bir neçə ayə qrupunun şərh və izahı üçün 25-30-a yaxın fərqli təfsirlərə nəzər yetirəndə qarşımıza 90 səhifəlik yekun çıxır. Üç-dörd sətirlik bir ayənin mövcud təfsirlərdən toplanan nuzul səbəbi, ayədən çıxan hökmlər, şərh və izahlar təkrarlarla birlikdə 90 səhifə edir. Bir ayə haqqındakı bu qədər yekunu oxucuya Quran məalında vermək mümkün deyil. Quran məalının həcmi bunun üçün əlverişli deyil. Orta və iri həcmli təfsir əsərləri də məhz bu ehtiyaca görə yazılmışdır. Yalnız bir ayə haqqında belə zənginliyi olan Quran təfsirini oxucuya öz dilində təqdim etmək böyük xidmətdir.

90-cı illərdə V. Məmmədəliyev və Z. Bünyadov kiril əlifbası ilə Azərbaycan dilinə Quran məalı hazırlamışdılar. Müstəqillik illəri, sovetin dağılması və s. amillər insanlarda Quranı oxuyub anlamağa istək formalaşdırmışdı. Bu tələbatı ilk mərhələdə V. Məmmədəliyev və Z. Bünyadovun Quran məalı qarşılayırdı. Sonralar digər müəlliflər də bu karvana qoşuldu. Bu minvalla insanların rahat oxuyacağı Azərbaycan dilində bir sıra Quran məalları ərsəyə gəldi.

Azərbaycan dilində yazılmış təfsirlərə gəldikdə isə ən axırıncısının tarixi 80-90 il əvvələ gedib çıxır. Cumhuriyyət illərində Bakı qazısı Məhəmməd Kərim Bakuvi və din alimi Mövlazadə Şəkəvi ərəb əlifbası ilə Azərbaycan dilində Quran təfsiri yazmışdılar. Hər təfsirdə olduğu kimi, bu təfsirlərin də dövrün nöqsanları və ehtiyacları nəzərə alınaraq qələmə alındığını deyə bilərik.

Məhəmməd Kərim Bakuvi ərəb dilində təfsirlərin başa düşülməsinin çətinliyini görüb müsəlmanların öz dilində oxuyub anlayacaq sadə bir təfsirə ehtiyac olduğunu deyirdi. Bu səbəblə o, Azərbaycan dilində “Kəşful-Həqaiq” adlı üç cildlik təfsir ərsəyə gətirmişdi.

Mövlazadə Şəkəvi də ərəb dilini bilməyən əhali üçün ayələrin quru tərcüməsi onlara heç nə vermədiyini deyirdi. Qeyri-ərəb müsəlmanlar Quran məalını izahatsız başa düşməkdə çətinlik çəkirdi. Bu səbəblə o, iki cildlik əsərini yazmışdır. Bu alimlərimizin yazdığı Quran təfsirlərini iri həcmli təfsirlərə aid etmək olmaz. Bu təfsirlər müxtəsər mahiyyətdə idilər.

Müasir dövr gəldikdə isə elmlər o qədər şaxələnib ki, bir insan nə qədər böyük alim olsa da, Qurandakı hər ayəni təfsir etməsi mümkün deyil. Hörümçəyin misal çəkildiyi ayədəki bənzətmənin məğzini başa düşmək üçün hörümçəklər aləmini bilən botanikə müraciət etmək lazımdır. Günəşdən, Aydan, ulduzlardan bəhs edən ayələrin təfsirində elmi izahlara ehtiyac var. Nuh tufanından bəhs edən ayələri təfsir edərkən küləklər, yağış və sellər üzərində ixtisaslaşmış alimlərin da burada söz deməsi lazımdır. Bu minvalla müasir dövrdə Quranı təfsir etmək bir nəfərə deyil, onlarla mütəxəssislərin olduğu bir heyətə həvalə edilə bilər. Belə bir heyətin hazırlayacağı təfsir, hər halda, bir nəfərin hazırlayacağından daha etibarlı olar. Bu müasir dövrdə hər hansı dildə yazılan təfsirlərə də aiddir.

Sonda İmam Şafeinin bir sözü ilə bitirmək istəyirəm. O belə deyirdi: “Cənab Allah (c.c.) sələfdən razı olsun ki, xələfə nə qədər görüləcək iş buraxıblar”. Bu mənada sələf kimi Məhəmməd Kərim Bakuvini, Mövlazadə Şəkəvini qeyd edə bilərik. Xələf də müasir dövrdə onların gördüyü işi davam etdirəcək şəxslərdir. Zəmanəyə görə izahların verildiyi, elmi yeniliklər nəzərə alınaraq yazılan təfsirlərə hər zaman ehtiyac var.

Müəllifin fikirləri öz mövqeyini əks etdirir.